ÇAYCUMA

ZONGULDAK İLİ ÇAYCUMA İLÇESİ

ÇAYCUMA TANITIM

Çaycuma, Zonguldak ilinin bir ilçesidir.

1. Tarih öncesi dönemden Fatih Sultan Mehmet’e

Oldukça yeni bir yerleşim yeri olan Çaycuma'nın tarihiyle ilgili bilgiler,

ÇAYCUMA İLÇE TARİH

 Osmanlı Devleti döneminde hazırlanan Kastamonu ve Bolu Salnamelerindeki bilgilerle ve sözlü anlatımlarla sınırlıdır.

ÇAYCUMA FOTOĞRAFLAR

ÇAYCUMA RESİMLER

ÇAYCUMA MANZARALAR

ÇAYCUMA TARİH

ÇAYCUMA COĞRAFYA

ÇAYCUMA TANITIM

ÇAYCUMA 

ZONGULDAK ÇAYCUMA

 Yerleşim yeri olarak çok uzun bir tarihsel geçmişe sahip olmamakla birlikte bugünkü Çaycuma'nın sınırları içinde kalan topraklar tarih öncesi dönemden bu yana çeşitli toplulukların yerleşimine sahne olmuştur. Tarihsel süreç içinde savaşlar, göçler ve diğer nedenlerle bölgeye yerleşen toplulukların izleri günümüze kadar gelmiştir.

Tarih öncesi dönemde, bugünkü Çaycuma'nın bir bölümünün de içinde bulunduğu bölgenin adı Paflagonya idi. Paflagonya bölgesinin batı sınırını Filyos Çayı oluşturuyordu. Karadeniz kıyısındaki Tios (Filyos) bir Miletos kolonisiydi. Paflagonya bölgesine yerleştiği bilinen en eski topluluklar Frigya boylarıdır. 

İ.Ö 1200'lü yıllarda başlayan ve "Ege Göç Kavimleri Hareketi" adı verilen göçlerle birlikte Bitin, Mariondin,Migdon diye anılan Frig toplulukları Zonguldak ve civarına yöneldi. Ancak bu topluluklar birkaç yüzyıl boyunca siyasal bir örgüt yapısı oluşturamadılar. Kral Gordias ve Midas'ın öncülüğünde siyasal yapılanma içine girdilerse de yöredeki Frig egemenliği Kimmerler tarafından ortadan kaldırıldı. İ.Ö. VII yy başlarında Kafkasya'dan Anadolu'ya giren Kimmer boyları Frigya'ya ardı arkası kesilmeyen seferler düzenledi. Bu seferlerin sonucunda Frig Kralı III. Midas, Kimmer savaşçılarına yenik düştü ve İ.Ö. 676'da Frig Krallığı ortadan kalktı.

Kimmerler, Paflagonya'daki varlıklarını İ.Ö. 630'lara değin sürdürdüler ancak Lidyalılar ve Asurlular'la yaptıkları savaşlar sonucunda zayıf düştüler ve en sonunda Med Devleti karşısında tutunamayarak Anadolu'yu terk ettiler.

Kimmerler'den sonra İ.Ö. VI. yy başlarında Lidya Devleti bölgede egemenlik sağladı.Yine aynı yıllarda, Batı Anadolu kıyılarında yaşayan kimi Megaralılar ve Boitoiyalılar bölgeye geldiler. Karadeniz'in kuzeyinden getirdikleri malların boşaltılabileceği "emperion"lar (küçük ticari iskeleler) kurmaya yöneldiler. Tios (Filatairos/Filyos) bunlar arasında önemli bir koloniydi. Ancak Perslerin, Lidyalıları İ.Ö.546'da yenilgiye uğratmasıyla bölgedeki Lidya egemenliği de son buldu.

Persler, Anadolu'ya egemendiler ama Tios(Filyos) gibi koloni kentlerinin yönetimine fazlaca karışmadılar. Bu kentlerin yönetimine "tiran" adı verilen kendi yandaşlarının getirilmesini sağladılar.İ.Ö. 334'de Anadolu'ya geçen Makedonya Kralı İskender, Pers ordusunu Gronikos Çayı yakınlarında yenilgiye uğratınca Perslerin Batı ve Kuzeybatı Anadolu'daki üstünlüğü sona erdi. İskender bölgeyi Makedonyalı subayların yönetimine bıraktı.

Romalılar döneminde, Romalı soylulardan ve ünlü yöneticilerden Balbinus, İmparator Maksimunus (İ.Ö.235 -238) zamanında çeşitli vilayetlerde sivil yönetime geçişe yönelik düzenlemeler yaptı ve bölge Doğu Roma İmparatorluğu içinde kaldı.

VII. yy başlarında, Bizans İmparatoru Herakleios döneminde ülke "thema" (vilayet) denilen yönetsel birimlere ayrıldı. Bölge de bunlardan "Opsikion Theması" içinde yer aldı.

Paflagonya kıyıları 1204'den sonra Komnenos soyundan gelen David tarafından ele geçirildi.

1071 Malazgirt Savaşı'ndan sonra Türk boyları kitleler halinde Anadolu'ya akmaya başladı.Malazgirt zaferinden hemen sonra Alp Arslan (1072) öldürülünce yerine oğlu Melikşah geçti ancak Türkler arasındaki iktidar kavgası bir türlü bitmek bilmiyordu. Alp Arslan'a karşı ayaklanmış olan Kutalmışoğlu Süleymanşah ve kardeşi Mansur Anadolu'ya girdiler ve kısa sürede Konya'dan İznik'e kadar olan bölgeyi ele geçirdikten sonra 1075'te Anadolu Selçuklu Devletini kurdular. 

Ancak Bizans egemenliğindeki Zonguldak ve yöresine yönelik Türk saldırıları geçici akın olmaktan öteye gidemiyordu.

1084 yılında I. Aleksios'un bölgedeki valilerini askerleriyle birlikte İstanbul'a toplantıya çağırmasını fırsat bilen Süleymanşah'ın komutanlarından Emir Karatekin, Ulus, Bartın, Devrek topraklarını ele geçirdikten sonra kıyıya yönelerek Zonguldak yöresini bütünüyle ele geçirdi.

Büyük Selçuklular ile Anadolu Selçukluları arasındaki çekişme yeniden başlamıştı.Çekişme sonucu Anadolu Selçukluları büyük bir sarsıntı geçirdiler. Emir Karatekin de Bizanslılar karşısında direnemeyince bölge yeniden Bizanslıların eline geçti.

Anadolu Selçuklularının çöküş döneminde Candaroğulları Beyliği bağımsızlığını ilan etti (1335).Sinop'tan Safranbolu'ya kadar uzanan bölgede egemen olan Candaroğulları, beyliklerini hem Bizans'a, hem de Osmanlılar'a ve öbür beyliklere karşı korumaya çalıştılar. 

Candaroğulları'nı en çok Osmanlı Devleti tedirgin ediyordu. Candaroğlu Süleyman Paşa'nın bir kaç kez Orhan Gazi ile savaştığı biliniyor.

Osmanlı Devleti’nin Anadoludaki Türk Beyliklerini ortadan kaldırmaya ve Osmanlı Devleti’nin Anadolu’daki egemenliğini sağlamaya yönelik savaşlar sırasında Taraklı Borlu (Safranbolu) yönünden ordusuyla Kastamonu’ya yönelen Yıldırım Bayazit, 

Candaroğulları Beyliğinin başında bulunan Süleyman Paşa’yı öldürdü. Kastamonu ve çevresini (1392) Osmanlı topraklarına kattı. Ancak, Ankara Meydan Savaşı’ndan (1402) sonra, Kastamonu ve çevresi yeniden Candaroğulları Beyliği’ne geri verildi.

Amasra'ya kadar uzanan kıyı bölgesinin ve iç kesimlerin Osmanlı topraklarına katılması; Cenevizlilerin, Bizanslıların ve Candaroğullarının egemenliğinin kesin olarak sona ermesi Fatih Sultan Mehmet döneminde (1451) oldu. Fatih Sultan Mehmet aynı zamanda Candaroğlu Beyliği'ni de ortadan kaldırdı.

250 yıl önce Çaycuma...

Eski adı Çarşamba olan Çaycuma, Paflagonya (Kastamonu, Bartın ve çevresi) bölgesi ile Bitinya (Bolu ve çevresi)bölgesini ayıran sınır çizgisi olan Filyos çayının batı yakasına, Bitinya bölgesine kurulmuştur.

Bölgede iki ana yerleşim birimi vardır: Çarşamba ve Perşembe. Paflagonya bölgesinde kalan ve adını Perşembe’den alan yaka “Perşembe yakası”; Bitinya bölgesinde kalan ve adını Çarşamba nahiyesinden alan yaka ise “Çarşamba yakası” olarak adlandırılır.

Bugün, Filyos çayının her iki yakasına yayılarak hızlı bir gelişme seyri izleyen Çaycuma, çok uzun olmayan bir geçmişe sahiptir. Uzun yıllar Çarşamba olarak adlandırılan Çaycuma, asıl gelişmesini ve büyümesini 1900’lü yıllara doğru ve daha sonra ise Cumhuriyet döneminde gerçekleştirmiştir.

Ulaşılabilen kaynaklara göre, Çaycuma’nın tarihi 250 yıl kadar geriye uzanmaktadır. Nitekim, Uluslu İbrahim Hamdi Efendi’nin* 1747’de kaleme aldığı Bartın, Amasra, Ulus, Safranbolu,Kdz. Ereğli, Zonguldak ve Devrek’i kapsayan bölgemizin ekonomik, sosyal, kültürel yapısını ele aldığı “Atlas”2 adlı 712 sayfalık eserde Çarşamba ve Perşembe’den açıklayıcı biçimde söz edilmemektedir. Atlas’ın 315 no’lu varakında yer alan “Devrek” başlığında verilen bilgiden hemen sonra yer alan “Pencüşenbe” başlığı altında Çarşamba ve Perşembe şöyle geçer: “Nâm-ı diğer Zarzene, yirmi karyeli bir kazâdır. Çarşanba kazâsıyla bunun mâbeynini (ikisinin arasında) Filyas suyu kat ider.”

1641 yılında Trabzon yönüne gitmek üzere bölgemizden geçen Evliya Çelebi, “Filyos nehrinden geçtiklerinden”3 söz eder ama Çarşamba’yı hiç bir biçimde konu etmez.

Bu bilgiler, Çaycuma’nın 1800’lü yıllardan önce henüz nahiye düzeyine ulaşacak gelişmeyi sağlayamadığı varsayımını doğrulamaktadır.

Bir görüşe göre, 1839’da Zonguldak, Karabük, Çaycuma, Kurucaşile “henüz köy durumundadır.”

Bununla birlikte, Türk nüfusun bölgeye gelişi oldukça eskidir.Türk Komutan Emir Karatekin’in 1084’de Eflani’yi aldıktan sonra Filyos Vadisine uzandığı, Devrek ve Bartın’ı fethettiği ama Türklerin bölgede tutunamadığı biliniyor.

Türklerin bölgeye yerleştirilmesi Anadolu Selçukluları döneminde başlar. Sultan I. Alaaddin Keykubad (1219-1237), Emir Hüsameddin Çoban’ı, Kastamonu, Taraklıborlu (Safranbolu) ve Eflagan (Eflani) yörelerini fethetmekle görevlendirir. Böylece iç bölgelerden kıyıya kadar olan tüm bölge Selçukluların eline geçer.

“Bu fetihle birlikte bölgeye yeniden çok sayıda Oğuz göçmenleri yerleşir. Daha önce Muhyiddin Mes’ud Şah, Dadybra/Zâlifra (Devrek)’yı zaptedip buranın yerli hristiyanlarını çıkardığında da bölgeye yoğun göçmen akınları olmuş; Devrek, Filyos, Bartın ırmaklarının vadileri bunlarla dolup taşmıştı. Bir Bizans yazarı, bu Türk akın ve göçlerini; “Moğollar tarafından püskürtülen Türkmenler, vilayetleri istila edip, Rumları sıkıştırdılar. Moğol 

hücumu, Anadolu’ya gelen göçebe Türklerin felaketine değil, aksine mutluluklarına vesile olur. Bu sayede Türkler batıya ilerleyerek verimli arazilere, Bizans’ın kıymetli topraklarına Paphlagonia’dan akıp gelirler” diyerek uzun uzun anlatmaktadır.”

Bartın, Ereğli, Devrek çevrelerine yerleşen Türkmenlerin bağlı oldukları boy adları; Karaevli, Çepni, Avşar, Dodurga, Bayat,

 Saltuklu, Artuklu, Bozoklu, Alaplı, Çandarlı, Yörüklü...vb. biçiminde günümüze kadar köy ve kent isimleri olarak yaşatılmıştır.

1948 yılında dönemin İçişleri Bakanı Emin Erişirgil’in bizzat yaptırdığı bir araştırmaya göre, Türk nüfusun bölgeye yerleşimi (Perşembe ve Çarşamba)1550-1600 yıllarına kadar uzanmaktadır. Erişirgil’in, Perşembe bölgesindeki adam öldürme, hayvan zehirleme, otluk-samanlık yakma gibi yaygın olayların nedenlerini öğrenmeye yönelik olarak yaptırdığı bu araştırmadan ilginç sonuçlara ulaşılmıştır:

" 1947 yılında dönemin Gümrük ve Tekel Bakanı Emin Erişirgil Çaycuma'ya uğrar. Bakan Erişirgil Çaycuma'da, yurttaşların hayvan hırsızlığı, hayvan zehirleme, cinayet, kadın kaçırma, soygun, samanlık ve otluk yakma gibi olaylardan şikayetçi olduklarına tanık olur ve Türkiye'nin hiç bir bölgesinde benzeri olmayan bu olaylar Erişirgil'in olağanüstü ilgisini çeker. Bir yıl sonra, 1948'deki kabine değişikliğinde Dahiliye Vekili (İçişleri Bakanı) olarak görev yapan Emin Erişirgil, Çaycuma'nın özellikle Perşembe bölgesindeki 

cinayet, yangın vs. gibi olayların önü alınamayınca olayların kökenini araştırmak ve köklü çözüm bulmak amacıyla bölge hakkında ayrın tılı bilgi ister. Bu araştırmanın sonucunda 400 yıl (Bugünkü tarihlemeye göre 450 yıl)* kadar önce bölgeye Urfa, Mardin, Yozgat dolaylarından yörüklerin geldiği öğrenilir.

Bu toplulukların bölgeye geliş nedenleri kesin biçimde açıklanamamakla birlikte, bu kadar yoğun olayın ve geçimsizliğin nedeni olarak farklı bölgelerden gelen bu insanların bir arada iyi geçinememeleri gösterilir. Hatta olayların yatıştırılması için yalnızca Perşembe yöresiyle sınırlı olmak üzere sıkıyönetim ilan edilmesi konusu bile Bakanlar Kurulunda gündeme gelir.”

Ayrıca, özellikle Doğu Karadeniz Bölgesinden kan davaları, cinayetler ve çeşitli uyuşmazlıklar nedeniyle Çaycuma çevresine azımsanmayacak ölçüde göçler ve yerleşimler olmuştur.

Osmanlı Devleti’nin, çöküş döneminde üst üste aldığı yenilgiler sonucu yitirdiği topraklarda yaşayan Türk ve/veya müslüman nüfusun göçleri de bölgemizde artan yerleşimin bir başka nedenidir.

TURİZM

Çaycuma’da turizm, deniz ve tarihi kalıntıların iç içe bulunduğu Filyos beldesinde yoğunlaşmaktadır. Ancak, “Balat” denilen yüksek sıralık uzantı boyunca Frigya ve Roma dönemine ait olduğu tahmin edilen kalıntıların olduğu biliniyor.

Uzun yıllar Karabük’e değin tüm bölge halkının deniz ve dinlence amaçlı ilgi gösterdiği bir sahil kasabası olan Filyos kıyıları bugün büyük oranda kullanılamaz durumda ve bakıma muhtaçtır. Kıyı şeridinin, yalnızca Filyos Belediyesinin olanaklarıyla modernize edilmesi olanaksızdır.

Öte yandan, ülkemizin en önemli tarihi antik kentlerinden biri olan ve tarihi kalıtlar envanterinde baş sıralarda yer alan Filyos’taki 2500 yıllık antik kente Turizm Bakanlığınca el atılmış olması bölgemiz ve ülkemiz için büyük bir kazançtır. Filyos’ta bulunan antik kent kalıntıları ve mağaralarının yanı sıra; Roma döneminden kalan Kayabaşı Köyü mezar kalıntıları, Sarmaşık Köyündeki tarihi mezar kalıntısı Kültür Bakanlığı tarafından koruma altına alınmıştır.

Çaycuma'nın bugün için turizm bakımından dikkate değer bir çekiciliği yoksa da antik kenti ortaya çıkarmaya yönelik çalışmalar ilerledikçe durum tersine dönecektir.

Çaycuma’da mesire yerleri az değildir. Başlıca mesire yerlerimiz şunlardır:

Çayır Köyü Su Mağarası: Çayır Köyü sınırları içinde bulunan mağara, Çaycuma ilçe merkezine 12 kilometre uzaklıktadır. İki ayrı yolla ilçe merkezine bağlıdır. Stabilize yolla Güdüllü Köyü üstünden gidilebileceği gibi, Hisarönü asfaltı üstünde Dereköy güzergahından da gidilebilir.

Mağaranın içinde çok soğuk su kaynağı vardır.Tavandaki sarkıt ve dikitlerlerin özelliği nedeniyle Çayır Mağarası kendi kategorisinde dünyanın sayılı mağaralarından biridir. Mağaranın bu özelliği çekiciliğini daha da artırmaktadır. Suyunun kendine özgü soğukluğuk derecesi ve temizliği sayesinde alabalık 

yetiştirilmektedir. Çayır Mağarası alabalıklarının bazı hastalıklara iyi geldiği de söylenmektedir. Mağaranın içinde 15-20 metre gidilebilmekte, küçük botlarla ise daha iç kesimlere ulaşılmakta ve dolaşılabilmektedir. Mağaranın önü çok güzel bir piknik yeridir.

Gavur Anbarı: Çömlekçi köyü sınırları içinde olup ilçe merkezine 15 kilometre uzaklıktadır. Hisarönü asfaltı üstünde Filyos Çayı kıyısındadır. Çevresi ormanlık ve yeşilliktir. Yaz, kış akan çeşmesinin suyu çok güzeldir. Orman içinde Cenevizlilerden kalma mezarlar vardır.

Göldağı: Yukarı Taşçılı, Kalafatlı ve Güdüllü Köyleri üçgeni içinde kalır. İlçe merkezine 15 kilometre uzaklıktadır. Stabilize yolla Taşçılı ve Güdüllü Köyü üstünden gidilir. İlçenin en yüksek dağıdır. Geniş bir düzlüğü ve soğuk suyu vardır. Çevresi ormanlıktır. Yaz mevsiminde çok serin ve havadardır. Çevrede avlanılabilir.

Velibaba Tepesi: Torlaklar Köyü sınırları içinde olup,ilçe merkezine 9 kilometre uzaklıktadır.Stabilize yolla gidilmektedir. Geniş bir düzlüğü olup çevresi ormanlıktır. Deniz seviyesinden 300 metre yükseklikte çevreye tamamen hakim bir tepedir.Havası iyi olup yaz mevsiminde çok serindir. Çevresinde avlanılabilir.

KÜLTÜR

Köklü bir geçmişe ve zengin bir kültüre sahip Bartın’la yüzyıllar boyu iç içe yaşamasına, karşılıklı yoğun etkileşime karşın Çaycuma’nın kendine özgü yaşayış ve davranış biçimleri vardır.

İlçe merkezinden köylere doğru gidildikçe yaşam biçimlerinden kaynaklanan çeşitli farklılıklar görülür. Maden işçiliği nedeniyle erkeğin önemli oranda tarımdan kopması, tarımsal etkinliklerde kadın emeğinin öne çıkması, münavebeli maden işçiliği sosyo-kültürel yaşama damgasını vurmuş, biçimlendirmiştir. Gelecekle ilgili olağanüstü, heyecan verici beklentiler yoktu. Madencinin oğlu da kendisi gibi maden işçisi olacaktı. 

O nedenle yaşam, madenci Çaycuma köylüleri için değişmeyen, “istikrarlı” ve tek düze bir çizgiydi. Bu davranış ve yaşam biçimi zamanla “standart” olmuş ve Çaycumalıyı son yıllara değin eğitimden ve eğitime önem verme konumundan uzaklaştırmıştır. Yaşamını ve geleceğini madene bağlayan Çaycumalı oğlunu da “maden işçisi” yapınca yaşamını “garanti” saymış ve eğitimi şu son yıllara değin ikinci plana atmıştı. Tipik Çaycumalı için yaşamını sürdürmenin ve geleceğini garanti altına almanın yolu başta maden olmak üzere bir devlet işine girip “sigortalı” olmaktır.

(Münavebeli)Madenciliğin geçmişten bugüne Çaycuma’ya getirdiği en büyük olumsuzluk, sanayileşmenin önünü kapatarak “kent kültürü”nün gelişmesi ve yerleşmesini engellemesi, geciktirmesidir. Çaycuma’da “kent kimliği” pek önemli olmamıştır. “Çaycumalılık” önemlidir ama kentlilik o kadar önemli değildir. Çaycuma ilçe merkezinde yaşayan bir Çaycumalıyla, Çaycuma’nın herhangi bir köyündeki Çaycumalı arasında kesin biçimde ayırıcı, belirgin davranış (ve hatta yaşam) farklılıkları yoktur. Çaycuma’nın kentsel anlamda, oldukça yeni bir yerleşim olması ve sanayileşmede geç kalması kent bilinci ve kültürünün oluşmasını olumsuz yönte etkilemiştir.

Bugün ilçe merkezi, belde ve köylerde kahvehane sayısı fazladır. İşsizlerin yanısıra, çalışan erkekler iş dışındaki zamanlarının çok büyük bir bölümünü kahvehanelerde geçirirler.

Çaycuma'da bir süre kalan yazar Mehmet Seyda, "Yanartaş" romanında 1940'ların Çaycuma'sını anlatırken şöyle der: "Yağmurdan sonra sokaklar kara, yapışkan bir çamurla örtülüdür. Vıcık, vıcık.Çaycuma'lıktan çıkıp, Çamurcuma olur. Birkaç yapının gerisi tahta evlerdir hep. Kararmış, iç darlığı veren bakımsızlıklarıyla boy gösteren evler.

 Ama... ilkyaz gelmesin; Bursa'nın ünlenmiş yeşilliği kaç para eder. Çaycuma boydan boya yemyeşil kesilir."

Mehmet Seyda, Çaycumalıyı da pek hoş dile getirir: "... Konuşkandır Çaycumalı. Tüyü bitmedik delikanlısı, ak sakallısı, yatsı namazına yakın, özellikle namazdan sonra, peyledikleri kahvelere doluşurlar. Gençler çoğunlukla "Halkodası"nın karşısındakine gider, yaşlıların gittikleri kahveler ayrı. Lüküs lambasında gaz tükenene kadar aznif, domino, tavla oynarlar. Gürültü patırtı eksik olmaz... Gençlerin kendi aralarında açıkgöz ve kabadayı geçinişleri gibi, yaşlılar da "siyasi" geçinirler, günün olaylarını konuşur tartışırlardı. Zonguldak'a bir tiyatro kumpanyası gelecek de, Çaycumalı delikanlı gitmeyecek, görmeyecek, Tanrı yazdıysa bozsun!.."

Çaycuma'da öteden beri sinema-tiyatro gibi sanatsal etkinliklere yakın ilgi ve sevgi vardır. Halkevi, daha sonra Halkodası, Çaycuma Gençler Birliği, 1950’lerden sonra da Çaycuma Güzelleştirme Cemiyeti’nin öncülüğünde Çaycumalı gençler, başta tiyatro olmak üzere sanatsal etkinlikler gerçekleştimeyi gelenek haline getirmişlerdir. 

Gençlerin hazırladığı piyesler genellikle ulusal bayramlara dönük hazırlanırdı.Çaycumalı gençlerin oynadığı bu piyeslere halkın büyük ilgisi vardı. Bu piyeslerde, Cavit Ünsal, Abdurrahim Zeren, İrfan Müftüoğlu, Maksut Çavdar, Muzaffer Çelik, Hüsnü Sami Alpan, Sadık Sağtekin ve daha birçok Çaycumalı rol almışlardır.